Fotoğraf ve videonun icadı ile birlikte metnin hükümranlığı yerini görselliğin hükümranlığına bıraktı. Görselliğin metne göre daha cazibeli oluşu evvel televizyon ve sinema ile daha sonra da günümüzün tanınan uygulamaları olan Instagram, Tik Tok, Snapchat ve Youtube üzere toplumsal medya platformları ile hayatımızın merkezine oturdu.
Görüntünün yazıya nispeten temsil ettiği obje ile tıpkı olması, tıpkı vakitte onun inandırcılık gücünü metnin tersine daha artırdı.
O kadar ki; fotoğraf ve görüntünün medya kesimine girmesiyle imaj çok kısa bir vakitte bir olayın gerçekliğinde aranan en değerli delillerden biri haline geldi. Lakin bilgisayar ve dijital alanlarda yaşanan baş döndürücü gelişmeler, fotoğraf ve görüntüde büyük değişiklikler yapma ve hatta manzarayı manipüle etme üzere pek çok imkan sunmuş ve manzaraya olan itimat de günden güne zedelenmeye başlamıştı.
Son periyotta Facebook Üst Yöneticisi Mark Zuckerberg ve Mona Lisa tablolarının gerçek dışı bir biçimde bir yapay zeka programı ile konuşturulmasından oluşan görüntüler ile gündeme gelen “deepfake” kavramı, ABD’de yaklaşan 2020 seçimleri öncesinde gündemin birinci sıralarında kıymetli bir yer işgal etmeye başladı.
Farklı yapay zeka sistemleri kullanılarak rastgele bir görüntüdeki konuşmacının söylediklerinin çarçabuk değiştirilmesine müsaade veren “deepfake” teknolojisi, pek çok uzman tarafından çok dikkatli olunmadığında kitlelerin manipülasyonunda çok tehlikeli hale geleceği telaşlarına neden oluyor.
GÖRÜNTÜNÜN GERÇEKLİKLE YAKIN İLİŞKİSİ
Yazılı kültürden görsel kültüre geçiş süreci birebir vakitte insan algısında çok kıymetli bir geçişin de habercisi oldu. Yazının tersine gösteren ile gösterilen ortasındaki farkın manzarada olmayışı onun yazının bilakis gerçeklikle olan bağlantısının çok yakın olmasına neden oldu.Walter J. Ong, “Sözlü ve Yazılı Kültür” kitabında yazı ile imaj ortasındaki farka değinerek, “bir ağaç resmi gerçek bir ağacın birebirini yansıtır, öbür bir sözle gösteren ile gösterilen ortasındaki uzaklık fotoğraflarda ortadan kaybolur.” diyor.
Yazılı kültürde ise gösterenle gösterilen ortasında bir bağıntı var. Öteki sözler ile söz etmek gerekirse bir ağaç Türkçe’de “ağaç” sözü ile temsil edilirken birebir ağacın İngilizce’de “tree” sözü ile temsil edilmesi onun ne kadar keyfi bir yapıda olduğunu göstermektedir.
SİNEMADA TRENDEN KORKAN İZLEYİCİLER
Görsel kültürün gerçeklik ile olan güçlü bağlarını daha âlâ kavramak için sinemanın doğuş yılı olan 19. yüzyılın sonlarına gitmek gerekiyor. Görsel kültürü gerçeklikle kurduğu bağıntının en somutlaşmış örneklerinden biri sinemanın mucitlerinden Lumiere Kardeşler’in “Tren’in Gara Girişi”nin birinci gösteriminin Paris’te bir sinema salonunda yaşattıkları örnek gösterilebilir.
1840’lı yıllarda fotoğraf makinesinin icadı, Antik Yunan’dan bu yana fotoğraf anlayışında hakimiyetini sürdüren mimesis (taklit etmek) geleneğini kıymetli ölçüde yaraladı. Taklitten çok gerçeğin bir makine aracılığıya sinemaya aktarılmasını sağlayan fotoğrafın akabinde sinemanın da icadı hem hareketi hem de vakti kayda alarak, gösteren ve gösterilen ortasındaki farkı güzelce buharlaştırdı.
Aslında sinemanın özgünlüğünün onun dış dünya ile olan güçlü irtibatından gelmesi gerçeği “Trenin Gara Girişi” sinemasının gösterimi sırasında ortaya çıktı. Bir trenin gara girişinin gösterildiği sineması izleyen seyircilerden kimilerinin kendilerini muhafazaya alması, kimilerinin kaçmaya kalkışması sinemanın gücünü aldığı figüratif yapının en çarpıcı örneği. Sinemanın gösteren ile gösterilen ortasındaki farkı izafileştirici hali, insanlığın vakit ve kendi şuur tarihiyle olan bağında evvelki devirlerle kıyaslanmayacak seviyede biçimsel ve niteliksel değişikliklere yol açtı.
DEMOKRASİ İÇİN DE TEHDİT
2016 Amerika seçimlerinin akabinde ABD Lideri Donald Trump’ın sıklıkla fake news (yalan haber) tanımlamasını yapmasının akabinde tüm dünyada palavra haberle çaba başta toplumsal medya platformları olmak üzere gündemin birinci sıralarına taşınmıştı. Genel olarak bir kişinin yapay zeka yardımıyla konuşmasını öteki bir karakterin yüzüne yerleştirerek geçersiz görüntüler üretme imkanı veren “deepfake” görüntüler, Amerikalı aktör Jordan Peele’nin ABD’nin eski Lideri Barack Obama’nın ağzından “Başkan Trump tam bir ahmak” cümlesini söyletmesi ve görüntünün neredeyse hakikaten Obama’nın ağzından çıkıyormuş üzere görülmesi nedeniyle bütün dünyanın ilgisini çekmişti.
New York Üniversitesi Stern İş ve İnsan Hakları Merkezi tarafından hazırlanan “Dezenformasyon ve 2020 Seçimleri: Toplumsal medya bölümü nasıl hazırlanmalı” raporuna nazaran, 2020 yılında gerçekleşecek Amerikan seçimleri tıpkı daha evvelki 2016 seçimleri üzere manipüle edilme riski taşıyor. Rapor da deepfake teknolojisine farklı bir yer açarak, 2020 seçimlerinde deepfake teknolojisinin seçmenleri aldatıcı hale getirebileceği vurgulandı.
Pek çok uzman da deepfake görüntülerin seçmenleri manipule ederek oy tercihlerini değiştirme ve algılar üzerinde tesir bırakma üzere tesirleri olacağını savunuyor. Deepfake görüntülerin şok edici tesiri ile birlikte en yaygın telaffuzlardan biri olan “görmek inanmaktır” yada “sadece gördüğüme inanırım” üzere cümleler yerini “artık gördüğüme de inanmam” üzere cümlelere bırakırken, Cambridge Analytica skandalı ile uzun vakittir demokrasi üzerinde dolanan kara bulutların üzerine bir yenisi daha eklenmiş oldu.