Tarihte sessiz sinema periyodundan sesli sinemaya geçişin kilometre taşı olarak gösterilen The Jazz Singer (Caz Şarkıcısı) isimli sinemanın birinci gösteriminden bu yana 92 yıl geçti.
New York’ta 6 Ekim 1927’de izleyiciyle buluşan, birinci defa imajların ve seslerin birlikte kaydolduğu, tıpkı vakitte birinci uzun metraj sinema olma özelliği taşıyan üretimin direktörlüğünü Alan Crosland üstlendi. ABD üretimi sinemanın başrollerinde ise Warner Oland, Al Jolson ve May McAvoy yer aldı.
İlk sinemanın çekildiği 1895’ten, gerçek sinemanın doğum yılı olarak gösterilen ve yapımcılığını Warner Bros’un gerçekleştirdiği “The Jazz Singer” sinemasına kadar bütün sinemalar diyalogsuz olarak çekilmişti. “Sessiz Sinema” diye isimlendirilen bu devirde senaryodaki diyaloglar orta yazılarla veriliyor ve tüm sinemalar müzik eşliğinde gösteriliyordu.
SESSİZ SİNEMA DEVRİNDE BİRÇOK BAŞYAPITA İMZA ATILDI
Charlie Chaplin’den Einsenstein’a, “western” cinsinden güldürüye kadar pek çok klasiğin ve birincinin başladığı, tıpkı vakitte sinemanın sanat haline gelmesinde büyük hissesi olan ve başarılı eserler çıkartan sessiz sinema devri, birçok başyapıta da sahne oldu.
Louis ve Auguste Lumiere kardeşlerin kamera ve projektörün bir ortada olduğu “Sinematograf” aletini icat ettikten sonra sanattan çok bir belgeleme aracı olarak keşfedilen dünya sinemasında, birinci sinema gösterimleri de Lumiere Kardeşler’in çektikleri kısa sinemalarla birlikte 1895’te başladı.
Lumiere kardeşlerin tıpkı yıl yaptıkları “Duvarın Yıkılışı”, sinemanın tersten gösterime sunulmasıyla, birinci özel efekt kullanılan sinema olarak kayıtlara geçti. Birinci güldürü sineması ise Lumiere kardeşler’in çektiği “Islanan Bahçıvan” oldu.
Bu sinemaları izleyenler ortasında yer alan marangoz ve sihirbaz George Melies, gördüklerinden çok etkilenerek sinemaya adım attı ve 1902’de çektiği “Ay’a Yolculuk” isimli sinema, sinema tarihinin hem birinci senaryolu sineması hem de birinci bilim kurgu sineması olarak kabul edildi.
Aynı yıl İngiliz mucit Edward Raymond Turner tarafından çekilen, papağan, Japon balığı ve ayçiçekleriyle oynayan çocukların bulunduğu imajlar, dünyanın birinci renkli sinema sineması olarak kayıtlara geçti.
Bu periyottan sonra birinci sinema salonlarının ismi olan Nikelodeon, 1905’te ABD’de açıldı. 1906’da Avustralya’da “The Story of Kelly Gang” isimli 70 dakikalık bir sinema gösterime girdi ve o vakte kadar yapılmış en uzun sinema oldu.
Sessiz sinema devrinde ayrıyeten 1911’de birinci sefer sinemaların başında jenerik yayınlanırken, bölüm yavaş yavaş Hollywood’a kaydı ve Oscar Apfel ve Cecile B. De Mille’in yönettiği 1913 tarihli “The Squaw Man” Hollywood İmali birinci sinema olarak kabul edildi.
Sessiz sinema devrinin en parlak yıldızı olarak gösterilen Charlie Chapline ise 1914’te Keystone Stüdyolarında üretilen “Kid Auto Races at Venice” isimli sinemadaki “Küçük Serseri” karakteriyle sinema dünyasına adım attı.
Bugünün sinema anlatımını başlatan kişi olarak gösterilen ABD’li direktör David Llewelyn Wark Griffith, bu periyotta 2 saati geçen, devasa dekorların kullanıldığı, bol oyunculu başyapıtlara imza attı.
KING KONG SİNEMASIYLA SİNEMADA BİRİNCİ DEFA ÇİFT KANALLI SES KULLANILDI
“Sessiz Sinema” devrini sona erdiren “The Jazz Singer” sinemasının çabucak akabinde, Warner Bros tarafından 1928’de tamamı sesli sinema olarak çekilen “New York’un Işıkları”, yaklaşık 1 milyon dolar hasılatla periyodun gişe rekorunu kırdı.
Her ne kadar sesli sinemaya karşı bir direnç olsa da yeni bir sinema kavramının sorgulandığı bu yıllar daha sonra sesin sinemayı tamamlayan bir öge olduğu kanısına dönüştü ve 1933’de “King Kong” sinemasıyla sinemada birinci sefer çift kanallı ses kullanılarak ses tasarımı yapıldı.
Dünya sinemasında sesin sağladığı gerçeklik hissiyle toplumsal hususlara değinen sinemaların yanı sıra birçok çeşitte sinema, üretim şirketlerinin eserleri ortasına girdi. Bunların ortasında kent argosunun ve çatışma sahnelerinin gerçeğe uygun biçimde kullanıldığı gangster sinemalarının yanı sıra ünlü bireylerin hayatlarını ele alan biyografik sinemalar yer aldı.
Sesli sinemayla birlikte izleyici sayılarındaki artış, ABD’de büyük şirketlerin egemenliğini ve bu şirketlerin kitlesel olarak sinema çektikleri stüdyo sistemini güçlendirdi ve 1930-1945’te yaklaşık 7 bin 500 sinema stüdyo sistemi içinde çekilirken, imal şirketleri de aşikâr stillerde uzmanlaştı.
O devirde memleketler arası alanda en parlak gelişmeyi ise Rene Clair, Jean Vigo ve Jean Renoir isimli direktörlerle Fransız sineması gösterdi. Alman sineması da bu devirde Hitler’in iktidarda olması sebebiyle Leni Riefenstahl’ın çalışmaları üzere propaganda sinemalarına imza attı.
Sesli sinema periyoduna en geç geçen Japonya da daha sonra sinema endüstrisinde monopolleşmeye ve kitlesel sinema üretmeye başladı.
Sesle birlikte Hindistan’da da sinema kesiminde bir patlama yaşandı ve o devirde birçok mitolojik ve tarihî konulan ele alan, kelamlı, danslı ve müzikli yaklaşık 230 sinema bir yıl içerisinde gösterime çıktı.
İlk Türk sineması 19 Mart 1910’da “Milli Sinema” ismiyle kuruldu
Türkiye’de ise birinci defa sesli sinema gösterimi 25 Eylül 1929’da o periyodun en lüks sinema salonlarından olan Elhamra Sineması’nda yapıldı ve “Kadının Harbe Gidişi” isimli sinema seyircilerin beğenisine sunuldu.
Osmanlı’nın sinemayla tanışması ise birinci kere Lumiere Kardeşler’in “Bir Trenin La Ciotat Garına Varışı” isimli sinemasının 1896’da bir Alman Musevisi olan Sigmund Weinberg tarafından, İstanbul Galatasaray’daki bir birahanede gösterilmesiyle oldu.
TÜRKİYE’DE SİNEMANIN KURUMLAŞMASI 1915’TE GERÇEKLEŞTİRİLDİ
Halka açık sinema salonları şovlarını, yabancı asıllı ve Türkiye’deki azınlıkların egemenliğinde sürdürürken, birinci Türk sineması İstabul’un Şehzadebaşı’nda semtinde 19 Mart 1910’da “Milli Sinema” ismiyle kuruldu.
Türkiye’de sinemanın kurumlaşması ise Birinci Dünya Savaşı periyodunda gerçekleştirildi. Alman ordularının, sinemaları bir propaganda ögesi olarak ve askerlerin eğitimi için kullandığını gören, periyodun Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı misyonlarını sürdüren Enver Paşa, 1915’te Merkez Ordu Sinema Dairesi’ni (MOSD) kurarak, Türk Sineması’nın kurumlaşmasının temellerini attı.
MOSD’nin kurulması ve takip eden devirde yapılan öykülü sinemalar sinema tarihi için o yılların en değerli gelişmelerinden biri oldu. Tıpkı devirde Fuat Uzkınay’ın çektiği “Ayastefanos’taki Rus Abidesinin Yıkılışı” isimli belgesel Türk Sineması’nın birinci yapıtı, Uzkınay da birinci Türk sinemacısı olarak kabul edildi.
Çeşitli kaynaklara nazaran 14 Kasım 1914’de gösterime giren ve 150-300 metre uzunluğunda çekilen ve Ayastefanos’ta (Yeşilköy) bir utanç abidesi olarak görülen Rus anıtının halk tarafından yıkılışını gösteren sinemanın hiçbir kopyası bugüne ulaşmadı.
Bazı kaynaklara nazaran birçok sinemacı ve tarihçi de Türkiye’de sinemanın doğuşunu 19. yüzyıl sonunda, Osmanlı uyruğu Manakis Kardeşler’in Balkanlar’daki ömür üzerine çektikleri kısa belgesellere dayandırdı.
1922 – 1950 YILLARI ORTASINDA TÜRK SİNEMASI
Sinemanın Türkiye’de yerleşiklik kazanması süreci ise 1922’de çekilen “Ateşten Gömlek” isimli sinemayla başladı. Muhsin Ertuğrul’un Halide Edip Adıvar’ın romanından uyarladığı imal, Kurtuluş Savaşı’nı husus alan birinci sinema oldu.
Türk Sineması’nda 1922’den 1949’a kadar sivil yapımevleri bazında yapılandırılan periyoda “Özel Yapımevleri Dönemi” ismi verildi ve tiyatro kökenli çalışmalardan oluşan bu periyotta Türk sinemalarının imalinde Muhsin Ertuğrul etkin rol oynadı.
İkinci Dünya Savaşı’nın sona erdiği 1945’den sonra sinema üretimini artıran Türk Sineması’nda film yapıları seyirci tercihleri sonucunda yani ekonomik yansımalar sebebiyle aşikâr bir form yakaladı.
1950-1960 DÖNEMİ
Türkiye’de uzun periyodik bir sinema geçmişinin olmaması nedeniyle, bu sanat kısmı tiyatro anlayışıyla sürdürülmeye çalışıldı ve bu tiyatro üslubu 1950’lerden itibaren kırılmaya başladı. “Geçiş Dönemi” ismi verilen bu yıllarda yabancı sinemalar Türk sinemasında kıymetli bir yer tuttu ve bu sinemalar ortasında bilhassa ABD ve Mısır üretimleri hakim bir pozisyonda yer aldı.
Bu devirde Türk Sinemasının birinci sesli kabul edilen Türk-Mısır-Yunan ortak imali “İstanbul Sokakları”nda isimli üretimin yanı sıra birinci kısa metraj sinemalar ile devir sinemaları bu tarihlerde çekildi.
Türk sinemasının 1931-1950’deki en kıymetli gelişmelerden biri de Türk Sineması Cemiyeti tarafından düzenlenen müsabaka olarak gösterildi.
İzleyiciyle 1949’da buluşan “Çığlık”, birinci Türk endişe sineması olurken, direktörlüğünü Muhsin Ertuğrul’un üstlendiği 1953 üretimi “Halıcı Kız”, Türk sinema tarihinin birinci uzun metrajlı renkli sineması olarak kabul edildi.
Bu periyotta ayrıyeten Ertuğrul’un yanı sıra Faruk Kenç’le birlikte Şadan Kamil, Baha Gelenbevi, Turgut Demirağ, Şakir Sırmalı, Çetin Karamanbey, Aydın G. Arakon, Orhon M. Arıburnu üzere tiyatro dışından gelen direktörler sinema alanına girerek birinci sinemalarını çekti ve Kent Tiyatrosu dışından olan oyuncularla çalışarak yeni bir oyuncu takımının oluşmasını sağladı.
SİNEMACILAR DÖNEMİ
Sinemacılar Devri olarak da kaydedilen bu sürecin başlangıcı Ömer Lütfi Akad imzalı 1949 üretimi Vurun Kahpeye adlı sinema kabul edildi. Yaklaşık 20 yıl süren bu periyotta 2 bin 200 sinema çevrildi ve Osman Fahir Seden, Metin Erksan, Atıf Yılmaz ve Memduh Ün üzere usta direktörler birinci sinemalarına imza attı.
Münir Özkul, Neriman Köksal, Sayın Işık, Fikret Hakan, Belgin Doruk, Turgut Özatay, Öztürk Serengil, Ahmet Mekin, Ekrem Bora, Çolpan İlhan, Orhan Günşıray, Göksel Arsoy, Yılmaz Güney, Erol Taş, İzzet Günay ve Fatma Girik üzere isimler 1950’li yıllarda uzun oyunculuk mesleklerine başlarken, 1951’de birinci sinemasını çeviren Ayhan Işık ise devrinin en büyük yıldızı oldu.
Senaristliğe 1957’de başlayan Safa Önal, birçok başyapıt düzeyindeki sinemanın senaryosuna imza atmakla kalmayarak, dünya tarihinin en üretken senaristi oldu ve 400’ün üzerinde senaryoya imza attı.
1960-1970 yılları ortasında Türk Sineması
Türk Sineması’nın üretim verimliliğinin en üst noktaya çıktığı yıllar olarak isimlendirilen bu devirde renkli sinemalar üretilmeye başlandı ve Metin Erksan’ın 1963 üretimi “Susuz Yaz” sineması, milletlerarası alanda ödül alan birinci Türk sineması oldu.
Piyasa hakimiyetinin 1967’den itibaren süratle artan renkli sinemalara geçtiği bu devirde ayrıyeten Türk sineması, ABD sinemasının önüne geçti ve birçok yeni üretimci ortaya çıktı.
“Yeşilçam” olarak da isimlendirilen bu periyotta, 1966’da Türk Sineması 241 sinemayla, dünya uzun metraj sinema üretimi sıralamasında 4. sırayı aldı. İmal, üretim ve dağıtım gücü açısından bu devir, ayrıyeten Türk Sineması’nın altın çağı olarak belirtildi.
Ertem Eğilmez, Halit Refiğ, Tunç Başaran ve Türker İnanoğlu’nun ismini duyurmaya başladığı 1960’lı yıllarda Filiz Akın, Ediz Hun, Hülya Koçyiğit, Cüneyt Arkın, Kartal Tibet, Selda Alkor, Serdar Gökhan üzere oyuncular da birinci sinemalarına imza attılar.
1970-1980 DÖNEMİ
Genç Türk Sineması Devri olarak belirtilen bu periyotta de Ömer Kavur, Zeki Ökten, Şerif Gören üzere genç direktörler ve Tarık Akan, Kemal Sunal, İlyas Salman, Şerif Sezer, Zeki Alasya, Metin Akpınar, Gülşen Bubikoğlu, Müjde Ar, Necla Nazır, Perihan Savaş üzere kıymetli oyuncular sinemaya giriş yaptı.
Sadık Şendil’in senaryolarıyla, Cahit Berkay ise sinema müzikleriyle öne çıktığı bu periyotta Münir Özkul, Adile Naşit, Şener Şen, Ayşen Gruda, Halit Akçatepe ve İhsan Ulu üzere karakter oyuncuları, İstek Sinema ekolü olarak da isimlendirilen Ertem Eğilmez önderliğindeki samimi aile sinemalarıyla altın periyotlarını yaşadı.
12 EYLÜL DARBESİ SONRASI TÜRK SİNEMASI
Türk sinemasında 1980 darbesi sonrası toplumsal değişim ve karamsarlık sinemaya da yansıdı. Çekilen sinema sayısında düşüş yaşanırken, 1990’lı yıllarda sinema bölümü durma noktasına geldi.
1990-2000 YILLARI ORTASINDA TÜRK SİNEMASI
Yaklaşık 500’ün üzerinde sinema çekilen bu 10 yıllık sürecin akabinde 1990’lı yıllarda bugünün kıymetli direktörleri ortasında yer alan Nuri Bilge Ceylan, Zeki Demirkubuz, Mustafa Altıoklar, Ömer Vargı ve Derviş Zaim üzere isimler sinemaya adım attı.
Yabancı romanlar ve yapıtların da Türkçe’ye çevrilerek sinemaya dönüştürüldüğü bu devirde ayrıyeten Toronto Sinema Vakfı ve Ottawa Elçiliği’nin takviyesiyle Türkiye’de birinci toplu sinema gösterisiyle, Türk sineması globalleşme konusunda birinci adımını atmış oldu.
Özel televizyonların açılması, 1995’ten sonra görüntü, VCD ve DVD formatlarının yaygınlaşarak alternatif izleme alanlarının ortaya çıkması ile sinema bölümünde ayrıyeten bir düşüş yaşandı.
İzleyici profillerinin de değiştiği bu devirde sinemacıların anlatımlarında besbelli değişiklikler yaşandı ve Türk sinemalarının teknik seviyesi dünya standartlarını yakalayarak, sinema okullarından yetişmiş eğitimli gençler dala hakim olmaya başladı. Türk sinemalarının bütçeleri milyon dolar, seyirci sayıları da milyon kişi düzeylerine ulaşırken, 2004’te çıkarılan 5224 sayılı “Sinema Sinemalarının Kıymetlendirilmesi ve Sınıflandırılması İle Desteklenmesi Hakkında Kanun” ile de Türk Sineması bir dönüm noktası yaşadı.
2000’LERDEN BUGÜNE
Bu periyotta yerli sinemaya olan ilgi önemli oranda artarak, Türkiye Avrupa ülkeleri ortasında yerli üretimlerin en çok izlendiği ülke haline geldi.
Sektörde 2005’de 30 milyona yaklaşan seyirci sayısı, 2017’de 71 milyonu aştı. Birebir yıl yalnızca gişe gelirleri 863 milyon liraya ulaştı ve “Recep İvedik 5” sineması 7 milyon 437 bin 50 kişilik izleyici sayısıyla tüm vakitlerin en çok izlenen Türk sineması oldu.
Son yıllarda artan seyirci ve sinema sayısı, üretimdeki çeşitlilik ve memleketler arası arenada kazanılan mükafatlar, Türk sinemasının yine canlanmasına neden oldu.
Ayrıca güldürü sinemalarının ilgi gördüğü 2000’li yılların ortalarında, Cem Yılmaz’ın “G.O.R.A.” ve “A.R.O.G.” sinemaları, Yılmaz Erdoğan’ın “Vizontele”, Cet Demirer ve Demet Akbağ’ın rol aldığı “Eyvah Eyvah”, Şahan Gökbakar’ın “Recep İvedik” serileri büyük ilgi gördü.
Aynı vakitte olgunluk periyotlarını yaşayan direktörlerden Zeki Demirkubuz “Kader”, Derviş Zaim “Filler ve Çimen”, “Nokta”, “Gölgeler ve Suretler”, Reha Fazilet “5 Vakit, Korkuyorum Anne”, “Hayat Var”, Semih Kaplanoğlu “Yumurta”, “Süt”, “Bal”, Yavuz Turgul “Gönül Yarası”, “Av Mevsimi”, Sinan Çetin “Komser Şekspir”, “Kağıt”, Nuri Bilge Ceylan “Uzak”, “3 Maymun”, “Bir Vakitler Anadolu’da” ve “Kış Uykusu” üzere ses getiren sinemalara imza attı.
Bu periyotta Uğur Yücel, “Yazı Tura”, Mehmet Aslantuğ “Aşkın İkinci Yarısı”, Cem Yılmaz “Hokkabaz”, Yılmaz Erdoğan “Vizontele” ile oyunculuğun yanında direktörlüğe başlayan isimler oldu.
Türk sinemasında 2000’lerin son devrinde ise “Çalgı Çengi” ve “Düğün Dernek” sinemalarına imza atan ve gişe başarısı yakalayan Selçuk Aydemir’in yanı sıra şarkıcılıktan oyunculuğa ve direktörlüğe geçiş yapan isimlerden Mahsun Kırmızıgül “Beyaz Melek”, “Güneşi Gördüm” ve “New York’ta 5 Minare” ile Özcan Deniz “Ya Sonra”, “Evim Sensin” ve “Su ve Ateş” ile önemli gişe başarısı yakalayan isimler ortasında oldu.
“Karpuz Kabuğundan Gemiler Yapmak” sinemasıyla Ahmet Uluçay, “Mustafa Hakkında Herşey” ve “Babam ve Oğlum”la Çağan Irmak, “Yozgat Blues”la Mahmut Fazıl Coşkun, “Sınav”, “Yahşi Batı” ve “Aşk Tesadüfleri Sever” sinemaları ile Ömer Faruk Sorak, devrin dikkati cazibeli isimleri ortasında yer aldı.
Üretilen sinema sayısı her geçen yıl artarken, 2016’da 360, 2017’de 394, 2018’de ise 442 yeni sinema, sinema salonlarında izleyicinin beğenisine sunuldu ve geçen yılın rekorunu 6 milyon 480 bin 548 izleyiciyle “Müslüm” sineması kırdı.
Sektördeki birçok kahrın önüne geçen “Sinema Sinemalarının Kıymetlendirilmesi ve Sınıflandırılması ile Desteklenmesi Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” bölüm temsilcilerinin de görüşleri alınarak bu yılın başında çıkarıldı ve 2019’un birinci 9 ayında en çok izlenen sineması 3 milyon 537 bin 429 izleyici ile “Organize İşler Sazan Sarmalı” oldu.