Ressam, müellif ve direktör Abidin Dino’nun vefatının 23. yılında çeşitli etkinliklerle anılıyor.
ABİDİN DİNO’NUN HAYATI
Çağdaş Türk fotoğrafının öncülerinden biri olan Dino, 23 Mart 1913’te, Saffet Gaziturhan ve Rasih Dino çiftinin beşinci ve son çocukları olarak İstanbul’da dünyaya geldi. Dino, şimdi 6 aylıkken Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıç yıllarında ailesi çeşitli nedenlerle Cenevre’ye yerleşti. İsviçre’de 6 yıl kaldıktan sonra bir mühlet Fransa’da da ailesiyle birlikte yaşayan Dino, 1925’te Türkiye’ye dönerek, İstanbul’daki Robert Kolej’de tahsil görmeye başladı.
ÖĞRENEMİNİ YARIDA BIRAKTI
İlkokul devrinde evvel babası Rasih Beyefendisi, akabinde da annesi Saffet Hanım’ı kaybeden Abidin Dino, sanata duyduğu ilgi nedeniyle tahsilini yarıda bırakıp, ağabeyi şair Arif Dino’nun takviyesiyle fotoğraf, karikatür ve yazı alanında kendini geliştirmeye adadı.
NAZIM HİKMET’İN KİTAPLARINI RESMETTİ
O yıllarda minyatür ve sınır sanatına ilgi duyan usta ressam, minyatür sanatı üzerine ağır araştırmalar yaptı. Birinci desenlerini Yarın gazetesinde, birinci yazılarını ise şimdi 18 yaşındayken Artist mecmuasında 1930’lu yılların başında okurlarla buluşturan Abidin Dino, bu yıllarda birebir vakitte Nazım Hikmet’in Sesini Kaybeden Kent ve Bir Meyyit Konutu kitaplarının kapaklarını tasarladı.
D KÜMESİNİ KURDU
Bir devir Atatürk ile ilgili çizimleri de büyük bir beğeni ile karşılanan Abidin Dino, kapak fotoğrafları çizdiği 1930’lu yıllarda halk bilimci Pertev Naili Boratav’ın kitaplarını da resmetti. Dino, daha sonra memlekette sanatın gelişmesini ve yayılmasını sağlamak emeliyle ressam Elif Naci, Nurullah Berk, Zeki Faik İzler, Cemal Tollu ve Zühtü Müridoğlu ile birlikte 1933’te D Kümesi isimli sanat topluluğunu kurdu.
RUSYA’YA DAVET EDİLDİ
Bir yandan fotoğraf, karikatür ve edebiyat ile de önemli bir uğraş içinde olan Dino, sinema alanına da ilgi duydu. 1933’te Rus direktör Sergey Yutkeviç, Atatürk’ün ricası ile “Türkiye’nin Kalbi Ankara” isimli bir belgesel sinema çekmek için İstanbul’a geldiği sırada, sinemanın çekim sürecinde bir stantta gördüğü Abidin Dino’nun fotoğraflarını çok beğendi. Atatürk de bu sürece dahil olarak ünlü direktörden Türk bir genci eğitip eğitmemesi konusunda bir kelam aldı ve Yutkeviç fotoğraflarını çok beğendiği Dino’yu dekoratör ve ressam olarak çalışmak üzere Rusya’ya davet etti.
2 YIL PARİS’TE YAŞADI
Bu davet üzerine Abidin Dino, 1934’te gittiği Rusya’da makyajdan dekora, rejiden senaryoya kadar tüm taraflarıyla sinema ile ilgili bir eğitim aldı ve bu sırada Gertrude Stein, Tristan Tzara, Sergey Ayzenştayn, Andre Malraux ve Pablo Picasso üzere periyodun önde gelen sanatkarlarıyla tanıştı. 1937’de 2. Dünya Savaşı’nın tesiri ile Rusya’da yaşayan yabancı asıllı öğrenciler ülkeden ayrılmak zorunda kalınca Abidin Dino da Paris’e gitti.
Paris’te kimi sinema çalışmalarında bulunan Dino, tekrar bu periyodun kıymetli şair ve müellifleri ile yakın bir bağ kurdu. İki yıl boyunca Paris’te yaşayan Dino, daha sonra 1939’da Türkiye’ye döndü ve fotoğraf ile ilgili çalışmalarına devam etti. Usta ressam, bu yıllarda personel, balıkçı ve köylü bireylere fotoğraflarında yer verdi.
Abidin Dino, 1941’de de arkadaşlarıyla Yeniler Kümesini oluşturdu. Türkiye Komünist Partisi’ne üye olan Dino, Tıpkı yıl Yeniler Gurubu’nun balıkçıları bahis alan birinci standını açtığı periyotta siyasi nedenlerle evvel Çorum’a daha sonra da Adana’ya sürgün edildi.
GAZETE YÖNETTİ
Çeşitli mecmualarda çizgi ve yazılarıyla halktan yana, gerçekçi bir sanat görüşünü savunan Dino, Adana’da Türk Kelamı isimli bir gazeteyi yönetti. Tıpkı vakitte bu periyot yazdığı Kel isimli bir oyun kısa bir mühlet sonra toplatıldı. Çizgi ve desenlerin ön plana çıktığı fotoğraflarında emekçi ve köylü tiplerini özgün bir üslupla işleyen, ayrıyeten yapıtlarında Picasso’dan da epeyce etkilenen Dino, bu periyot dilbilimci ve müellif Güzin Dino ile 50 yıl sürecek bir evliliğe imza attı. Dino, daha sonra 1943’te sürgün sona erince İstanbul’a geri döndü.
BİR ÇOK ÜLKEDE STANT AÇTI
Abidin Dino, 1944’te Kurtuluş Savaşı zaferini canlandıran Toros Destan isimli bir senaryo yazdı. O yılların genç muharriri Yaşar Kemal’le de bu senaryo aracılığıyla tanışarak, ortalarında uzun sürecek bir dostluk başladı. İstanbul’a döndükten sonra da yasakları devam eden Dino, 1952’de yurt dışına çıkış yasağı kakınca Paris’e yerleşti. Fransa, Cezayir ve ABD başta olmak üzere birçok farklı ülkede stantlara imza atan Dino, Fransa Plastik Sanatlar Birliği’nin onursal başkanlığı ile New York Dünya Sanat Standı’nın sanat danışmanlığı misyonlarında bulundu.
İLK FERDÎ STANDI 1969’DA
İşkence, Atom Korkusu, Savaş ve Barış, Çıplaklar, Dört Kent, Dağ-Deniz üzere birçok yapıtı çeşitli galeri, müze ve koleksiyonlarda yer alan Dino, 1960’da Nazım Hikmet’in yazdığı Saman Sarısı şiirinde kendisine Bana mutluluğun fotoğrafını yapabilir misin Abidin? demesi üzerine ona bir şiirle karşılık verdi.
MUTLULUĞUN RESMİ SORUSU
Bu şiirleşmeden sonra her röportajında kendisine sorulan mutluluğun fotoğrafını yapması konusuna ise Abidin Dino, şu cevabı verdi:
“SEVİNCİ FOTOĞRAFINI VAKİT ZAMAN YAPTIM”
“Mutluluğun değil lakin sevincin fotoğrafını vakit zaman yaptım. Memnunluk süreklilik gerektiren bir şey. Fotoğraf tarihinde pek de yapabilen olmadı. Dehşetin, nahoşluğun, sefaletin, mutsuzluğun yapıldı da, mutluluğun hayır. Büyük sevinçler yaşadım. Evet, tekrar tekrar yaşadım. Bir ömür uzunluğu Güzin’le yaşamak mutluluğun eşiğinde yaşamak demek. Güzin olmasaydı, çoktan yok olmuştum.”
Abidin Dino, tekrar bir röportajında kendi fotoğraf çalışmalarını ise şöyle özetledi: “1930’lu yıllarda parmak fotoğrafları yapmaya başladım. Akabinde Adana’da bulunduğum yıllarda çizdiğim Türk köylüsü çizimleri geldi. Türk köylüsünü o güne kadar cici bici çizmişti ressamlar. Çok âlâ fotoğraflar vardı lakin idealize edilmiş bir Türk köylüsüydü görünen. Ben o yıllarda Türk köylüsünü yakından izlediğim için gerçeğe daha yakın, lakin kaba bir realizme düşmeden çizdiğimi düşünüyorum. O sıralarda Yaşar Kemal ile tanıştım. Ağıtlar, türküler toplayan genç bir çocuktu. Geleceğin müellifinin birinci tomurcuklarını gördüm. Derken Paris’te evvel parmak fotoğrafları, akabinde azap fotoğrafları standı açtım. Bir epey çetin ve hırçın bir sergiydi lakin Paris o denli bir kent ki, değişik ve şaşırtan şeyleri kabul edebiliyor. Dostlar bana bu türlü fotoğraflarla işe başlamanın yanılgı olduğunu, bu fotoğrafları kimsenin beğenip almayacağını söyledi. Lakin hepsi satıldı. Paris bu türlü bir kent, hiçbir şey muhakkak olmuyor. Sonraki devirlerde soyut dönemim başladı. Daha düşünsel biçimler ortaya çıktı. Deniz, gök ve soyut yapılar.”
BELGESEL MÜKAFATI ALDI
Dino, 1966’da yönettiği Dünya Futbol Kupası’nı husus alan Gol isimli belgesel sinemayla, İngiliz Sinema ve Televizyon Sanatları Akademisi tarafından direktör Robert Joseph Flaherty anısına verilen belgesel sinema mükafatını aldı. 1968’te ise öğrenci olayları sırasında Paris sokaklarında yürüyüşlere ve toplantılara katılan Dino, bu sırada sokaklardaki izlenimlerini yapıtlarında yer verdi.
FRANSA’DAN ŞÖVALYE NİŞANI
Yaşar Kemal’in Deniz Küstü isimli romanını, İlhami Bekir’in Unuttum ve Melih Cevdet Anday’ın Tanıdık Dünya isimli şiir kitaplarını da resimleyen Dino, Türkiye’deki birinci şahsî standını 1969’da açtı. Bu stantlarda Paris izlenimlerini bir kısmını yapıtlarıyla sanatseverlerin beğenisine sunan Dino, 1989’da Fransız Kültür Bakanlığı’nın Sanat ve Edebiyat Altın Şövalye Nişanı ile ödüllendirildi.
Fikret Mualla, Hakkı Anlı, Remzi Raşa, Selim Turan, Avni Arbaş, Nejat İhtilal, Mübin Orhon ve Albert Bitran ile bir arada “Paris Türk Ekolü” pentür sanatkarlarından gösterilen usta ressam, “Eller, Parmaklar, Acılar, Acayipler, Tedirginler, Domatesler” başlıklı standı 1984’te ve Bu Dünya Standı 1987’de İstanbul’da açıldı.
Heykelle de ilgili olan Dino’nun el motiflerinden oluşan bir yapıtı ise 1993’te Maçka’ya yerleştirildi. Tıpkı yıl, Dino’yu anlatan Biçimden Öte ve Acıyı Çizmek isimli kitapları yayımlandı.
Sanat hayatı uzunluğunda 50’nin üzerinde standa imza atan sanatkara, 1990’da tiroid kanseri teşhisi konuldu ve 7 Aralık 1993’te Paris’te vefat etti. Sanatkarın cenazesi daha sonra İstanbul’a getirilerek, Aşiyan’daki aile mezarlığında toprağa verildi.
Usta sanatkarın vefatının akabinde “Kültür, Sanat ve Siyaset Üstüne Yazılar” ismi altında, “Kısa Hayat” hikayesi, “Kel” ve “Verese” isimli oyunları, “Eller”, “Pera Palas”, “Sinan” isimli anlatıları ve 1938-1993 tarihleri ortasında yazdığı yazılar yayımlandı. Ayrıyeten sanatkarın eşi Güzin Dino’nun da “Gel Vakit Git Zaman-Abidin Dino’lu Yıllar” isimli bir kitabı da bulunuyor.
ABDİN DİNO’NUN YAZDIĞI ESERLER
Oyun : Kel (1944), Kel- Verese (1947) Deneme: “lüm mü ? Ne Buluş (2004), Eller (2005)
Monografi: Fikret Mualla (1980), Ferit Edgü’nün hazırladığı Kısa Hayat Hikayem (1996)
Öykü: Yeniden Ferit Edgü tarafından 2002’de hazırlanılan 1934 ve 1940 yılları ortasında yayınlanmış 5 hikayesi ile yayınlanmamış 3 kısa sinema hikayesinin yer aldığı Yeditepe Öyküleri
Anlatı: Pera Palas (1994), Ferit Edgü’nün yayına hazırladığı Sinan (1996) ve Ne Hoş Çocukluktu (2002), Kızılbaş Günlerim (2001)